ذو القرنین در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله رب العالمین و صلى الله على محمد و آله الطاهرین.

اللهم کن لولیک الحجة بن الحسن صلواتک علیه و على آبائه فى هذه الساعة و فى کل ساعة ولیا و حافظا و قائدا و ناصرا و دلیلا و عینا حتى تسکنه ارضک طوعا و تمتعه فیها طویلا.

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و یسئلونک عن ذى القرنین قل ساتلوا علیکم منه ذکرا.

و از تو اى محمد، درباره ذو القرنین مى پرسند در پاسخ ایشان بگو: بزودى، بخشى از سرگذشت او را، براى شما بازگو خواهم کرد آیات 83 تا 98 سوره مبارکه کهف درباره زندگانى ذو القرنین مطالبى دارد که در قالب سه بخش اساسى در کتاب شریف تفسیر المیزان (1) آمده است:

الف - تفسیر آیات مربوط به ذو القرنین ب - بحث روایى این آیات شریفه ج - گفتارى پیرامون داستان ذو القرنین، به صورت قرآنى و تاریخى.

این مطلب در کتاب تفسیر نمونه (2) در دو بخش جداگانه آمده است که بخش اول آن به تفسیر آیات مربوطه، و بخش دوم به نکات آموزنده داستان و بحثهاى تاریخى و روایى آن اختصاص یافته است. بنده پس از مطالعه دقیق این کتب تصمیم گرفتم که تفسیر این آیات و داستان ذو القرنین را بازنویسى کرده و آن را در اختیار قرآن دوستان بگذارم.

البته ناگفته نماند که درباره ذو القرنین و آیات قرآنى مربوط به او، کتابها و تالیفات زیادى نوشته شده است که حاصل زحمات محققین علوم قرآنى است که در پایان این کتاب فهرستى از آنها را ذکر خواهم کرد.

با مراجعه به بعضى از این کتابها دریافتم که تعدادى از آنها بیشتر به جنبه تاریخى موضوع پرداخته اند، اما در این نوشتار سعى شده تا جهت قرآنى قصه مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر، آنچه که درباره داستان ذو القرنین از قرآن فهمیده مى شود جمع آورى گردد. درباره جنبه تاریخى داستان هم سعى شده که به طور خلاصه و در قالب یک فصل در پایان کتاب به آن پرداخته شود.

بنابراین، همان طور که از نام کتاب پیداست، هدف اصلى ما طرح و بیان نکاتى است که از قرآن درباره این داستان فهمیده مى شود. علامه طباطبایى در بحث روایى خود چنین فرموده است:

خواننده عزیز باید بداند که روایات مروى از طرق شیعه و اهل سنت از رسول خداصلى الله علیه وآله و روایات مروى شیعه از ائمه هدى و... درباره داستان ذو القرنین، بسیار اختلاف دارند; آن هم اختلافهاى عجیب، و آن هم نه در یک بخش داستان، بلکه در تمامى خصوصیات آن! این اخبار در عین حال مشتمل بر مطالب شگفت آورى است  که هر ذوق سلیمى از آن وحشت نموده و آن را محال مى داند و عالم وجود هم منکر آن است، لذا اگر خردمند اهل بحث آنها را با هم مقایسه نموده مورد دقت قرار دهد، هیچ شکى نمى کند در اینکه مجموع آن ها خالى از دسیسه و دستبرد و جعل و مبالغه نیست. از همه این مطالب غریب تر، روایاتى است که علماى یهود که به اسلام گرویده اند، از قبیل وهب ابن منبه و کعب الاحبار، نقل کرده اند، یا اشخاص دیگرى که از قرائن به دست مى آید که مطالب خود را از یهودیان گرفته اند! بنابراین دیگر چه فایده اى دارد  که ما به نقل، استقصاء و احصاء آنها با آن کثرت و طول و تفصیلى که دارد بپردازیم؟ لاجرم، به پاره اى از جهات اختلاف آنها اشاره نموده و از آن مى گذریم، و به نقل آنچه که تا حدى از اختلاف مصون مانده است اکتفاء مى کنیم (3) . از این رو ما در اینجا بحث روایى نکرده ایم، ولى علاقه مندان مى توانند به تفسیر المیزان مراجعه نمایند.

در پایان هم باید این نکته را متذکر شد که چنین نیست که بتوان همه مطالب این کتاب را به تفسیر المیزان یا تفسیر نمونه نسبت داد، زیرا شاید جزئیاتى باشد که بطور صریح در این دو کتاب نیامده است; اما باید دانست که بدنه اصلى و بیش از نود درصد مطالب این کتاب چیزهایى است که از آن دو صحیفه شریفه گرفته و بازنویسى کرده ام.

در نتیجه، در همین جا آنچه ستایش و سپاس بر این اثر باشد را، نثار حضرت علامه طباطبایى رحمه الله و حضرت آیت الله مکارم شیرازى"مدظله" و گروه نویسندگان تفسیر نمونه مى نمایم و اذعان دارم که بنده فقط به صورت یک کار خدمات رسانى علمى، نقشى جزئى در این زمینه ایفا کرده ام. امید که این خدمت ناچیز مقبول درگاه احدیت قرار گیرد!